Σε μία εποχή σαν τη σημερινή δεν θα μπορούσε να είναι περισσότερο παρών ο Πορτογάλος συγγραφέας José Saramago και το έργο του. Λογοτεχνικά επιβλητικός, δυναμικός και "μαχητικός" σφράγισε με το έργο του μία ολόκληρη εποχή της Πορτογαλικής και Ευρωπαϊκής λογοτεχνίας.

Ο Ζοζέ Σαραμάγκου (1922-2010), με μία "πυρετώδη" γραφή, με μία συναισθηματική όσο και βαθιά πολιτική προσέγγιση των πραγμάτων, ανήγε εαυτόν σε καθημερινό 'χρονικογράφο', μία ιδιότητα στην οποία ενυπήρχαν ταυτόχρονα πολλές στρώσεις: το φανταστικό και το πραγματικό στοιχείο κατανεμημένα σε ισόποσες δόσεις κριτικής θεώρησης, ο "μαχητικός" κομμουνισμός (κομμουνισμός που είναι η αντιστροφή ή ορθότερα η συμπλήρωση του 'πραγματικού: ο κομμουνισμός του δρώντος, η λανθάνουσα ταυτότητα του καιρού, η επεξεργασία της λογοτεχνίας ως 'επιστήμης-μαρξιστικού δοκιμίου), η πολυπλοκότητα του λόγου που είναι τόσο "προφορικός" όσο απαιτεί το νόημα του έργου, η διαδρομή παράλληλα με το επέκεινα.

Ο Σαραμάγκου δε φείδεται λόγων και έργων: πατάει σταθερά πάνω σε ένα συγκεκριμένο λογοτεχνικό υπόβαθρο για να αναμετρηθεί με θεούς και δαίμονες, με τους "εκτός συναγωνισμού" πολιτικούς του καιρού μας, με την ιστορία ως "ανοιχτή" ανάγνωση, με την εκ νέου επανεγγραφή του Πεσσόα όχι ως άλλο εαυτό αλλά ως συμπυκνωμένο ποιητή. Το έργο του εμφιλοχωρεί 'παντού. Επρόκειτο για μία λογοτεχνία που «θυσιάζει» το γενικό στο ειδικό, που «συλλαμβάνει» τις αρχικά υπόγειες ρήξεις, που είναι πολιτική στον βαθμό που το πολιτικό παίγνιο προσδιορίζεται ως σταθμός για τη ζωή και την ύπαρξη των υποκειμένων, ατομικών και συλλογικών. Ο Ζοζέ Σαραμάγκου «είδε» στον εαυτό του το ρόλο του λογοτέχνη, που είναι ρόλος υποκίνησης αξιών, «είδε» το ρόλο του ‘παραμυθά-αφηγητή’ που διηγείται "παραμύθια" με τον τρόπο ενός πολιτικού στοχαστή.

Η μνήμη του συγκροτείται με σύμβολα, με μετοικήσεις στον κόσμο του βαθιά βιωμένου status, με την αναφορά παραδειγμάτων από το πεδίο της Πορτογαλικής ιστορίας, με την ένταση και την ουσία του αυθορμητισμού της στιγμής.

Βραβευμένος ιο 1998 με Νόμπελ Λογοτεχνίας ο Σαραμάγκου είναι ένας λογοτέχνης που επιτελεί μία «χειρουργική» τομή ακρίβειας μεταξύ ποιητικής ευαισθησίας και σκληρής κριτικής, μεταξύ του γεμάτου από γεγονότα & συμβάντα "χώρου" και της στοχαστικής «εκκαθάρισης» αυτών των γεγονότων-συμβάντων διαμέσου της λογοτεχνικής πράξης, που κοιτά και  προς τη μεριά του πένθους.

Το διαρκές στοίχημα και παρόν του λογοτεχνικού του βιόκοσμου: η υπόμνηση του ρόλου του υποκειμένου,  της ανοιχτής ή κεκαλυμμένης οργής, της αναπαραγωγής της αβεβαιότητας. Ακριβώς διότι το όλο του έργο προσιδιάζει σε αυτό το σημείο: στην αναπαραγωγή της ιστορίας ως ιστορικής αβεβαιότητας, εκεί όπου εμφιλοχωρεί και ενσωματώνεται το φαινομενικά «ασήμαντο» και το «απίθανο». Eίναι το πεδίο της ασυμβατότητας μεταξύ υποδειγμάτων και αντι-υποδειγμάτων, μεταξύ αναφορών και πράξεων.

Ο δικός του πρακτικός όσο και συμβολικός αθεϊσμός εδράζεται στο βαθύ ανθρωπισμό του, στην ενεργοποίηση του ως μέρους της ταυτότητας του. Ο Πορτογάλος συγγραφέας υπήρξε συναισθηματικά οργισμένος απέναντι σε ότι "ενοχλητικό" τον περιέβαλλε, ιδεολογικά δραστηριοποιούμενος στην περιοχή της δράσης που ήταν τελικά η δική του λογοτεχνική πορεία, η συμβολή του στο "είναι" που προσιδιάζει στο "είναι’" Raison d’ etre γίνεται η λογοτεχνία, το απάνθισμα ιστοριών, η κατασκευή νέων κανόνων. Για τον Ζοζέ Σαραμάγκου η λογοτεχνία είναι η αλληλουχία των συμβάντων, το μπέρδεμα μέσα σε έναν κυκεώνα, το ίδιο το ζητούμενο του.

Η ανάγνωση των βιβλίων του, κανονική περιδίνηση, ένας πραγματικός «πυροβολισμός» από λέξεις που διανοίγει δυνατότητες «προβολής» ταυτοτήτων. Κάθε στιγμή υπενθυμίζει τις συνηχήσεις της λογοτεχνίας, την απαισιοδοξία που όμως συμβαδίζει με την παρατηρητικότητα, με το συμβάν ως λογοτεχνική καταγραφή, με την αναγκαιότητα της δράσης, λογοτεχνικής δράσης που είναι δράση πραγματική, συναισθηματική και καίρια μπροστά στην αναζήτηση της ακόμη και ελάχιστης πιθανότητας αλλαγής. Γιατί η λογοτεχνία δε παίζει μόνο με το "βέβαια" αλλά και με αυτό που διαγράφεται ως αβέβαιο", διερευνά το πεδίο ως πλοηγός και πολλαπλασιαστής στάσεων. Το έργο του Ζοζέ Σαραμάγκου λειτουργεί και σαν ένα ιδιότυπο ‘κυτίο’ υποδοχής και αναπαραγωγής μαχητικών ταυτοτήτων μπροστά στη «μικρή» ζωή και στον «μεγάλο» θάνατο.

Ένας 'μεγάλος' και ευφυής "αλητάκος", ένας "δαιμόνιος γραφιάς" που θύμιζε από την ανάποδη τον Κονοβάλωφ στους 'Αλήτες' του Γκόρκι. Εμπλουτίζοντας την παράδοση του μαχητικού, μαρξιστικού ριζοσπαστικού αθεϊσμού, ο Σαραμάγκου μας προσέφερε μία απολαυστική λογοτεχνική πρόζα μέσα από τις σελίδες του μυθιστορήματος του "Κάιν"(ένα από τα καλύτερα των τελευταίων ετών), που διαβάζεται και ως αδυσώπητη κριτική ενός συγκαιρινού "σκοταδιστικού θεϊσμού". 

Αυτός ήταν ο Ζοζέ Σαραμάγκου. «Ήταν όμως κι ένας σκύλος που ούρλιαζε, Σώπασε πια, πρέπει να ήταν ο τρίτος πυροβολισμός, Καλύτερα, απεχθάνομαι ν’ ακούω σκύλους να ουρλιάζουν» ("Περί Φωτίσεως", σελ. 362, Εκδόσεις Καστανιώτη).

Η ρητή και άρρητη ανασυγκρότηση της εξουσίας ανακύπτει ως απάντηση. Κι η κραυγή είναι ένας υπόγειος φόβος.

Κείμενο- επεξεργασία : Σίμος Ανδρονίδης