Οι παροιμίες, τα αποφθέγματα και οι διάφορες χαρακτηριστικές εκφράσεις είναι η χαρά του μεταφραστή και όποιου αγαπάει τα γράμματα και τις ξένες γλώσσες γενικά.

Επίσης μεγάλη χαρά δίνει στον μεταφραστή ή στον φιλόλογο το ν’ανακαλύπτει συγγένειες ανάμεσα σε λέξεις διαφόρων γλωσσών, να εντοπίζει δάνεια και αντιδάνεια.

Ο μεταφραστής, εκτός της ξένης γλώσσας από την οποία μεταφράζει ένα κείμενο ή ένα βιβλίο, χρειάζεται να γνωρίζει καλά και την δική του μητρική γλώσσα για να μπορέσει να αποδώσει όσο καλύτερα μπορεί το νόημα του πρωτοτύπου και το ύφος του.

Αυτό που με τρομοκρατεί σαν μεταφράστρια αλλά και γενικά σαν άνθρωπο που αγαπάει την ελληνική γλώσσα και την ιστορία της, είναι ότι οι λιγότερο μορφωμένοι συμπατριώτες μας έχουν μορφωθεί ελάχιστα στα ελληνικά (λόγω κακής ή ελλιπούς σχολικής και πανεπιστημιακής εκπαίδευσης στην χώρα μας) και υπερβολικά στην αγγλική γλώσσα. Το αποτέλεσμα είναι ότι εκτός του ότι κανείς κάτω των 30 δεν χρησιμοποιεί το ελληνικό αλφάβητο αλλά αποκλειστικά και μόνο το κατασκεύασμα που λέγεται greeklish, οι περισσότεροι μεταφράζουν όλες τις εκφράσεις από τα αγγλικά στην ελληνική καθομιλουμένη.  Παρά το γεγονός ότι είναι Έλληνες, γεννημένοι και μεγαλωμένοι στην Ελλάδα. Έτσι ακούσαμε και μία κυρία Υπουργό να λέει σε τηλεοπτική συνέντευξη “δεν μου διέσχισε ποτέ το μυαλό κάτι τέτοιο” μεταφράζοντας προφανώς το αγγλικό "it never crossed my mind" και περιφρονώντας το ταπεινό και τετριμμένο «δεν μου πέρασε ποτέ από το μυαλό κάτι τέτοιο». Γιατί να τα πούμε απλά όταν μπορούμε να τα πούμε σε μεταφρασμένα αγγλικά;

 Ένα ακόμα παράδειγμα θα σας δώσω πιο κάτω για το πώς χρησιμοποιούν οι σύγχρονοι Έλληνες δημοτική, αρχαία, καθαρεύουσα. Όπως να’ναι, χωρίς σεβασμό, χωρίς να γνωρίζουν  καθόλου τους κανόνες, την γραμματική, την ορολογία, το συντακτικό. Η γελοιότητα στην Ελλάδα μοιάζει να έχει χτυπήσει κόκκινο προ πολλού και αυτό κυρίως φαίνεται στον τρόπο της προφορικής και γραπτής έκφρασης.  Τι είναι πάλι τα δεσποζόμενα ζώα; Ποιος το σκέφτηκε; Υπήρχε η λέξη κατοικίδια ή οικόσιτα σε αντιπαράθεση με τα αδέσποτα. Και το κυριότερο, η λέξη δεσπόζω είναι ρήμα αμετάβατο, δεν υπάρχει ο μεταβατικός τύπος δεσπόζομαι.

Τέρμα όμως η γκρίνια για σήμερα. Έτσι κι αλλοιώς αν δεν αλλάξει το εκπαιδευτικό σύστημα, δεν πρόκειται να γλυτώσουμε από τους αμόρφωτους νέους,  θα πολλαπλασιάζονται και το πράγμα θα χειροτερεύει. 

Ας  ξαναγυρίσουμε στην αρχή, στην μετάφραση των παροιμιών, των χαρακτηριστικών εκφράσεων και σε ό,τι χωρίζει ή ενώνει τους λαούς μέσα απ’την γλώσσα τους.

Un diseur de Phébus στα γαλλικά, είναι ένας προφήτης του Φοίβου, άνθρωπος που μιλάει μπερδεμένα, Πυθία δηλαδή, από το γνωστό μας Μαντείο των Δελφών.

Zwei Seelen in der Brust zu haben, το να έχεις κάτω απ’το στήθος δυο ψυχές σημαίνει στα γερμανικά το να έχεις δυο διαφορετικές αντικρουόμενες επιθυμίες ή προθέσεις, το να είσαι δίβουλος, να δίνεις αντιφατικά μηνύματα. Στην ίδια γλώσσα το να βρίσκεσαι ανάμεσα σε μυλόπετρες (In der Zwickmühle) σημαίνει να αντιμετωπίζεις ένα δίλημμα, να είσαι σε δύσκολη θέση.

Loin des yeux loin du coeur, μακριά από τα μάτια, μακριά απ’την καρδιά λένε οι Γάλλοι, ενώ και εμείς πιστεύουμε κάτι παρόμοιο ΄μάτια που δεν βλέπονται γρήγορα ξεχνιούνται¨.

Μια ευγενική κουβέντα είναι σαν μια μέρα της άνοιξης, λέει μια ρώσικη παροιμία που δεν έχουμε όμοιά της. Διότι για τους Ρώσους είναι σπάνιες και πολύτιμες οι ανοιξιάτικες μέρες ενώ για μας τους Έλληνες όχι.

Un mare da bere in un bicchiere θα μετέφραζα στα ιταλικά κάνοντας ομοιοκαταληξία και αποδίδοντας έτσι το ¨Μια θάλασσα να την πιείς στο ποτήρι».  Και θα ήλπιζα ότι οι Ιταλοί θα καταλάβαιναν τι  θέλω να πω.

Γιατί  δεν αρκεί να μεταφράζουμε κατά λέξη σαν τα πρώτα πειράματα των αυτόματων μεταφραστών του ίντερνετ.   Χρειάζεται να λαμβάνουμε υπ όψιν και την πραγματικότητα της άλλης γλώσσας, του άλλου λαού, του άλλου πολιτισμού.

Τελευταία έμαθα ότι η λέξη μπούρδα προέρχεται από τα γαλλικά. Την βρήκα στον Μαρσέλ Προυστ (…ce qui est une grosse bourde ) και σημαίνει ανοησία, σφάλμα, ψέμα. 

Η δουλειά του μεταφραστή είναι πολύ επίπονη.  Για τα μάτια και για το σώμα κυρίως. Είναι επίσης μοναχική, συχνά και βαρετή όταν έχεις να κάνεις με τεχνικά κείμενα ή εγχειρίδια. Πριν την εκπληκτική εφεύρεση που λέγεται ίντερνετ ήταν επίσης και εξαιρετικά δύσκολο να βρει κανείς πηγές (καλά λεξικά και εγκυκλοπαίδειες σε όλες τις γλώσσες) για κάθε είδους λέξη, φράση, για όλα τα ιστορικά γεγονότα και όλα τα πραγματολογικά στοιχεία. Είχαμε πάντα οι μεταφραστές τα λεξικά που εμπιστευόμασταν αλλά καμμιά φορά ούτε αυτά μπορούσαν να μας βοηθήσουν. Σήμερα με ένα κλικ έχεις τα πάντα στην διάθεσή σου στο διαδίκτυο.  Δεν έχεις πια την χαρά της έρευνας τόσο πολύ αλλά τουλάχιστον αποφεύγεις τα λάθη.

Η μετάφραση δεν έχει την αίγλη της πρωτότυπης δημιουργίας. Αλλά κρύβει πολλή αγάπη για τον γραπτό λόγο. Κρύβει μέσα της τις γνώσεις σε πολλούς και διάφορους τομείς και συχνά μια ιδιαίτερη προτίμηση του μεταφραστή προς ορισμένους λογοτέχνες. Ένας καλός μεταφραστής μπορεί να τιμήσει έναν καλό συγγραφέα, να αναδείξει έναν μέτριο ή ακόμα και να τον ξεπεράσει. Συχνά οι μεταφραστές είναι κι οι ίδιοι συγγραφείς που τυχαίνει να γνωρίζουν καλά μια ή περισσότερες ξένες γλώσσες.

Ο μεταφραστής είναι συνδετικός κρίκος ανάμεσα σε δυο χώρες που μπορεί να είναι πολύ μακρινές μεταξύ τους, μπορεί ν’αποβεί σημαντικός για τις σχέσεις ανάμεσά τους. Και σε μια συζήτηση μεταξύ ξένων, ο μεταφραστής είναι μια γέφυρα που συνδέει δύο κόσμους.

Φαίνεται πως είναι μια από τις δουλειές που θα εκλείψουν στο μέλλον. Έτσι κι αλλοιώς στην εποχή των greeklish ίσως να μην χρειάζονται πια λογοτεχνικές μεταφράσεις. Σύντομα εμείς οι μεταφραστές θα βλέπουμε τους εαυτούς μας σαν είδος υπό εξαφάνιση. Αλλά κάποιοι θα θυμόμαστε πάντα τις χαρές που μας έδωσε αυτό το επάγγελμα.

Κείμενο: Λητώ Σεϊζάνη