Τα Χριστούγεννα όπως παρουσιάζονται μέσα από τα διηγήματα του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη.
Βράδυ της παραμονής των Χριστουγέννων σε μια παραθαλάσσια πολίχνη ενός νησιού του Αιγαίου κάπου στα τέλη του 19ου αιώνα. Το νησί είναι η Σκιάθος προφανώς, αν και δεν αναφέρεται ρητά. Ακόμη κι αν δεν χιονίζει, επικρατεί « ψύχος δριμύ» από τους βοριάδες που κατεβαίνουν αγριεμένοι από τα χιονισμένα βουνά του νησιού. Τα δρομάκια του χωριού είναι σκοτεινά και έρημα. Κάπως θλιβερά για τα σημερινά δεδομένα. Φωτίζονται αμυδρά από τα φαναράκια των παιδιών που τριγυρνούν στα σοκάκια και σπάζουν την σιωπή της γειτονιάς ψάλλοντας τα κάλαντα στα σπίτια και μαζεύοντας πεντάρες.
Περισσότερα ίχνη ζωής και ιλαρότητας υπάρχουν στο λιμάνι, στα καπηλειά και οινομαγειρεία που συχνάζουν κυρίως ναυτικοί, ντόπιοι και ξενομερίτες. Οι νοικοκύρηδες του νησιού πέφτουν για ύπνο νωρίς για να σηκωθούν στις δύο τα μεσάνυχτα, από τις κωδωνοκρουσίες των εκκλησιών που τους καλούν για την λειτουργία.
Αυτές οι εικόνες σχηματίζονται ζωηρά στο μυαλό μου διαβάζοντας τα χριστουγεννιάτικα διηγήματα του Παπαδιαμάντη. Υιοθετώντας μια δυτική συνήθεια, ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης δημοσίευε τις μέρες των εορτών, σε διάφορα έντυπα, χριστουγεννιάτικα διηγήματα. Στην έκδοση του βιβλιοπωλείου της Εστίας* έχουν περιληφθεί 14 διηγήματα που πρωτοδημοσιεύθηκαν το διάστημα 1887-1904 στις εφημερίδες της εποχής, Ακρόπολις, Το Άστυ, Εφημερίς, Εστία κ.α.
Σε όλα τα διηγήματα πλην ενός, η πλοκή εκτυλίσσεται στο νησί. Την παραμονή ή και ανήμερα των Χριστουγέννων. Στα διηγήματα αυτά τα Χριστούγεννα δεν είναι μια χαρούμενη και λαμπερή γιορτή που ανταλλάσουμε δώρα αγάπης δίπλα στο στολισμένο δέντρο και το γιορτινό τραπέζι. Όλα χαρακτηρίζονται από την λιτότητα που επιβάλλει η φτώχεια της ελληνικής επαρχίας την περίοδο εκείνη. Η τελετουργία των ημερών περιορίζεται στα χριστόψωμα που ζυμώνουν οι γυναίκες την παραμονή και έχει επίκεντρο την νύχτα της παραμονής προς ανήμερα όταν πραγματοποιείται η λειτουργία για το μεγάλο γεγονός της Γέννησης του Χριστού.
Υπάρχουν διηγήματα με αίσιο τέλος, όπως του ξενιτεμένου που επιστρέφει με την ελπίδα να ξανασμίξει με την μνηστή που εγκατέλειψε προ 25 ετών, η οποία «γεροντοκόρισε» περιμένοντας τον («Ο Αμερικάνος»),
η ιστορία της «γραίας Αχτίτσας» που έχοντας φτάσει στα όρια της απόλυτης πενίας προσπαθώντας να αναθρέψει τα ορφανά εγγόνια της, διασώζεται ξαφνικά απο μια συναλλαγματική που της στέλνει ο ξενιτεμένος και άφαντος για πολλά χρόνια γιος της («Η Σταχομαζώχτρα»),
ή η ιστορία μιας ομάδας χωριανών που με επικεφαλής τον ιερέα τους αποτολμούν μια επικίνδυνη εξόρμηση δια θαλάσσης και ξηράς ώστε να διασώσουν δυο συγχωριανούς τους που έχουν εγκλωβιστεί από τα χιόνια στο κάστρο του νησιού («Στο Χριστό στο Κάστρο»).
Υπάρχουν διηγήματα με ζοφερό ή θλιβερό τέλος, όπως της γυναίκας που η ασθενής κράση της υπονομεύεται εντέχνως από την πεθερά της και εν τέλει πεθαίνει και μια άλλη «θα φάει ψωμί», θα παντρευτεί δηλαδή τον άντρα της («Η χτυπημένη») και της πεθεράς που ετοιμάζει ένα δηλητηριασμένο χριστόψωμο με στόχο να απαλλαγεί από την «στέρφα» νύφη της αλλά τελικώς καταλήγει να δολοφονήσει το γιό της («Το Χριστόψωμο»). Και η σπαρακτική ιστορία της μάννας που χάνει το τρίτο στη σειρά παιδί της επειδή ο άντρας της που πήγε να φωνάξει τον γιατρό παρασύρθηκε στην χαρτοπαιξία που επιδίδετο την ώρα εκείνη και ο ίδιος ο γιατρός κα ξεμένει εκεί. («Ο πολιτισμός είς το χωρίον»).
Στα διηγήματα αυτά σκιαγραφείται μια ολόκληρη κοινωνία με μεγάλη ποικιλία χαρακτήρων και τύπων ανθρώπων. Άνθρωποι με αγνή καρδιά που μοχθούν για την φαμίλια τους, άνθρωποι καλοπροαίρετοι που συντρέχουν στη ατυχία του άλλου και άλλοι που σπεύδουν να επωφεληθούν από την δυστυχία ή την αμάθεια των συγχωριανών τους. Γυναίκες υποταγμένες στον άντρα και την πεθερά τους, άντρες που η διέξοδος στον καθημερινό μόχθο είναι η ρακί στα καπηλειά.
Η εντύπωση που μένει διαβάζοντας αυτά τα αριστοτεχνικά διηγήματα είναι η φτώχεια που καθόριζε την ζωή των ανθρώπων την εποχή εκείνη. Οι δύσκολες συνθήκες διαβίωσης που περιόριζαν την ζωή και το πνεύμα τους σε μια τραχιά και άχαρη καθημερινότητα, όπου ακόμη και η γιορτή των Χριστουγέννων είναι λιτή και κακοφωτισμένη, δίχως χαρά. Μια λιτότητα που, ωστόσο, αναδεικνύει το θρησκευτικό νόημα της εορτής, αποκαθαρμένο από τα περιττά. Αυτά είναι τα Χριστούγεννα του Παπαδιαμάντη.
* «Τα Χριστουγιεννιάτικα διηγήματα» Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 5η έκδοση 2007
Κείμενο: Μερόπη Σανοπούλου
Σ.Σ Για την σύνθεση εξωφύλλου πήραμε την φωτογραφία από εδώ