Μια λίστα από αγαπημένα βιβλία, κλασσικά, παιδικά, αστυνομικά και άλλα.
1. Ανεμοδαρμένα Ύψη της Έμιλυ Μπροντέ. Το τοποθετώ πρώτο γιατί το έχω διαβάσει αμέτρητες φορές. Η παθιασμένη ερωτική ιστορία της Κατερίνας και του Χήθκληφ στην ασύγκριτη παλιά μετάφραση του Βασίλη Καζαντζή, μου δημιουργούσε πάντα μια εσωτερική αναταραχή καθώς τα αισθήματα που κυριαρχούσαν ανάμεσα στο ζευγάρι των πρωταγωνιστών ήταν περισσότερο βίαια και λιγότερο τρυφερά. Η ανάγκη του Χήθκληφ να κρατήσει την Κατερίνα μαζί του με κάθε τρόπο, ακόμα και μετά τον θάνατό της, είχε κάτι το φασματικό κι ανατριχιαστικό αλλά ταυτόχρονα και πρωτόγονα ανθρώπινο. Αν προσθέσουμε σ’αυτά την ιστορία της συγγραφέως και της οικογενείας της, μαζί με το εξωτερικό περιβάλλον με τους πύργους και τα τρομακτικά βαλτοτόπια, έχουμε ένα έργο που δύσκολα ξεχνιέται.
2. Παραμύθι χωρίς όνομα της Πηνελόπης Δέλτα. Το αμέσως επόμενο πιο πολυδιαβασμένο μου βιβλίο. Από τα επτά μου χρόνια που το πρωτοδιάβασα, χωρίς να ξέρω τότε πόσες αλληγορικές αλήθειες έκρυβε για την Ελλάδα, έγινε ένα από τα πιο αγαπημένα μου αναγνώσματα, στο οποίο καταφεύγω ξανά και ξανά. Στα σχολικά χρόνια ήταν η παρηγοριά μου τις ημέρες που έπρεπε να μείνω στο κρεββάτι άρρωστη με πυρετό. Στη συνέχεια, όταν ενηλικιώθηκα, άρχισα να συνειδητοποιώ ότι νεαρό βασιλόπουλο με το όνομα Συνετός στην χώρα μου δεν υπήρχε περίπτωση να εμφανιστεί. Ήταν μόνο στη φαντασία της συγγραφέως, που είχε γνωρίσει βέβαια από κοντά έναν Ίωνα Δραγούμη, έναν Ελευθέριο Βενιζέλο, έναν Νικόλαο Πλαστήρα, οπότε είχε κάποια πρότυπα από τα οποία μπορούσε ίσως να εμπνευσθεί. Σήμερα ξαναδιαβάζω το Παραμύθι χωρίς όνομα, για να πιστέψω σαν παιδί ότι μπορούν να υπάρξουν τέτοιες αξίες. Κι ύστερα ξυπνάω…
3. Μαντάμ Σουσσού του Δημήτρη Ψαθά. Τόσο γέλιο μόνο με τεύχη του Αστερίξ και του Λούκυ Λουκ μπορεί να ρίξει κανείς. Η Μαντάμ Σουσσού του Ψαθά είναι ένας υπαρκτός τύπος γυναίκας και πιστεύω ότι, όπως κι ο ίδιος ο συγγραφέας που την εμπνεύσθηκε από κάποια γειτόνισσά του, έτσι και εμείς όλοι έχουμε γνωρίσει μια Μαντάμ Σουσσού στη ζωή μας. Μια γυναίκα (αλλά θα μπορούσε να είναι κι ένας άντρας) που θα ήθελε να έχει γεννηθεί αριστοκράτισσα, μια γυναίκα που θα προτιμούσε οι ρίζες της να μην βρίσκονταν σε κάποιο χωριό αλλά στο Κολωνάκι, μια γυναίκα που ονειρεύεται μεγαλεία, ακριβά ρούχα, πολυτελείς διακοπές και άλλα τέτοια. Αλλά με τι τρόπο την περιγράφει ο Ψαθάς! Την ζωγραφίζει με κάθε λεπτομέρεια, την ειρωνεύεται αλλά και τη λυπάται, οι αντιδράσεις της ηρωίδας συχνά ξεφεύγουν από τον έλεγχό του, τον ξαφνιάζουν και τον διασκεδάζουν, έτσι όπως φτάνει να την παρακολουθεί κι ο ίδιος σαν θεατής. Νομίζω ότι οι τηλεοπτικές μεταφορές αδίκησαν αυτό το εκπληκτικό βιβλίο.
4. Οι Περιπέτειες του Πινόκιο του Κάρλο Κολλόντι. Άλλο ένα βιβλίο που έχει λειώσει στα χέρια μου. Είναι γνωστό σαν παραμύθι για παιδιά και κυκλοφορεί συνήθως σε συντομευμένες εκδόσεις. Ο κεντρικός ήρωας, ο ξύλινος κούκλος Πινόκιο, έχει ταυτιστεί στη σκέψη των περισσοτέρων με ένα χαρακτηριστικό του: όταν λέει ψέματα, μεγαλώνει η μύτη του. Όμως, όταν σκέφτομαι τον Πινόκιο, δεν με απασχολεί ούτε η μύτη που μεγαλώνει ούτε το ότι διαβάζεται από παιδιά. Ο Πινόκιο δεν άφησε κακή εμπειρία που να μην τη δοκιμάσει. Πέρασε δια πυρός και σιδήρου, έθεσε με μύριους τρόπους τη ζωή του σε κίνδυνο, έμπλεξε με τις χειρότερες παρέες.
Το βιβλίο αυτό ίσως δεν θα πει ποτέ τίποτα σ’εκείνα τα παιδιά που από μικρά πήραν τον ίσιο δρόμο ούτε στους γονείς τους που ποτέ δεν αντιμετώπισαν πρόβλημα μαζί τους. Θα το βρουν και τα μεν και οι δε περιττά διδακτικό κι ηθικοπλαστικό και θα το απορρίψουν από μιας αρχής. Το βιβλίο θα μιλήσει, όμως, σ’όλα τα παιδιά που παραστράτησαν είτε απ’το ξερό τους (ξύλινο) κεφάλι είτε απ’την έλλειψη κατανόησης των γονιών τους. Θα μιλήσει και στους γονείς που δεν ήταν άκαμπτοι αλλά κατάφεραν να συγχωρήσουν, στους γονείς που αγαπάνε άνευ όρων ακόμα και στις πιο δύσκολες στιγμές.
5. Τα αστυνομικά της Άγκαθα Κρίστι. Αυτά διαβάζονται μόνο μια φορά από εκείνους που έχουν καλή μνήμη καθώς και από όσους ενδιαφέρονται απλώς για την πλοκή και όχι για τον ωραίο τρόπο γραφής. Αν, όμως, τα ξεπεράσεις αυτά, μπορείς να τα διαβάζεις ξανά και ξανά. Είναι επίσης θησαυρός για όποιον αρχίζει να μαθαίνει αγγλικά. Αρκετά απλά για να τα καταλάβει ένας αρχάριος αλλά και με πλήθος ιδιωματικών εκφράσεων, παροιμιών και παιδικών τραγουδιών που τόσο αγαπούσε η διάσημη Αγγλίδα συγγραφέας. Με πρωταγωνιστές τον Ηρακλή Πουαρώ (Έγκλημα στο Νείλο, Αυλαία, Ξενοδοχείο Μετροπόλιταν) και τα «μικρά φαιά κύτταρά» του καθώς και με την άκακη Μις Μαρπλ,(Ένας φόνος ανακοινώνεται, Ξενοδοχείο Μπέρτραμ) οι ιστορίες έχουν συνήθως πολλούς υπόπτους και μόνο έναν ή δύο ενόχους (εξαιρείται το «Έγκλημα στο Οριάν Εξπρές»). Το σίγουρο είναι ότι ο αναγνώστης δύσκολα μαντεύει τον δολοφόνο οπότε η αγωνία παραμένει στο ζενίθ μέχρι την τελευταία στιγμή.
6. Ένα δέντρο μεγαλώνει στο Μπρούκλιν της Μπέττυ Σμιθ. Ένα μυθιστόρημα για τους Ιρλανδούς μετανάστες της Αμερικής, για την ζωή που συχνά φέρεται σκληρά αλλά μπορεί ακόμα και στους φτωχότερους και τους πιο κατατρεγμένους να δείξει κάποτε την ευχάριστη πλευρά της. Το βιβλίο αυτό «φοριόταν» πολύ στα παιδικά μου χρόνια και έχω διαβάσει πολλές φορές την ιστορία της Φράνσις Νόλαν από το Μπρούκλιν, του μπαμπά της που ήταν σερβιτόρος και φορούσε ένα χάρτινο κολλάρο μέσα απ’το σακάκι της δουλειάς του και ήξερε να τραγουδάει ωραία ιρλανδέζικα τραγούδια. Όταν ήμουν παιδί η ίδια η Φράνσις με έπαιρνε απ’το χέρι και με ταξίδευε στη φτωχογειτονιά της όπου τα παιδιά δεν είχαν λεφτά ν’αγοράσουν καραμέλες και που διάφοροι ξένοι φρόντιζαν να εκμεταλλεύονται τα άβγαλτα κορίτσια. Η Φράνσις κι εγώ είχαμε καθήσει πολλές φορές μαζί στα σκαλοπάτια της πολυκατοικίας της και εκείνη μου είχε διηγηθεί τις γοητευτικές και ταυτόχρονα πικρές ιστορίες της καθημερινότητάς της.
7. Το μαγικό βουνό του Τόμας Μαν. Τώρα προχωράμε σε κάτι πιο βαρύ. Ένα μαγικό βιβλίο που εκτυλίσσεται σ’ένα σανατόριο των Άλπεων για φυματικούς. Πρωταγωνιστής ένας νεαρός ονόματι Χανς Κάστορπ αλλά πραγματικός πρωταγωνιστής ο Χρόνος, έτσι όπως τον αντιλαμβάνονται αργό και κουραστικό οι άρρωστοι ή αργό και ελεήμονα καθώς τους επιτρέπει ακόμα να ζουν. Άλλοτε τον βλέπουν να τους κυνηγάει γρήγορος και αδίστακτος σαν τον Θάνατο που πλησιάζει, που έρχεται ν’αρπάξει κάποιον που νοσηλεύεται μαζί τους. Θεωρώ τον Τόμας Μαν σπουδαίο συγγραφέα ούτως ή άλλως, αλλά αυτό το βιβλίο του μπορεί να διαβαστεί και να ξαναδιαβαστεί με διαφορετικό τρόπο κάθε φορά. Κάτι πάντα θα μας ξεφύγει απ’την πρώτη ανάγνωση. Και από την δεύτερη. Και από την τρίτη. Σαν τον Χρόνο που κι αυτός πάντοτε μας ξεφεύγει.
8. Αδελφοί Καραμαζώφ του Φιοντόρ Ντοστογιέφσκη. Και τώρα κάτι ακόμα πιο βαρύ. Αν υπάρχει ένα βιβλίο που θα μπορούσα να πω ότι άλλαξε τη ζωή μου είναι αυτό. Η τριάδα των αδελφών που αποτελούν ουσιαστικά το ίδιο πρόσωπο με τις τρεις διαφορετικές πλευρές σε αντιπαράθεση με τον πατέρα, τα μοναστήρια με τους στοχαστικούς καλόγερους, ο ταλαιπωρημένος ρώσικος λαός αλλά και ολόκληρη η θεολογική προσέγγιση ενός συγγραφέα που στην διάρκεια μιας ζωής τα είδε και τα γνώρισε όλα, καταφέρνει από τη μια μέρα στην άλλη να ανοίξει διάπλατη την ψυχή του αναγνώστη και να βγάλει από μέσα της όλο το φάσμα των συναισθημάτων. Στον Ντοστογιέφσκη χρωστάω κι άλλες στιγμές έκστασης με τον Ηλίθιο, τους Φτωχούς, το Έγκλημα και Τιμωρία, τις Σημειώσεις απ’το Υπόγειο. Καμμιά στιγμή, όμως, δεν μπορεί να συγκριθεί μ’εκείνην που είχα την έμπνευση ν’αρχίσω το διάβασμα των Αδελφών Καραμαζώφ.
9. Τζουντ ο αφανής του Τόμας Χάρντυ. Και κάτι ασήκωτο. Το βιβλίο αυτό το μετέφρασα στα ελληνικά και ομολογώ ότι παρ’όλο που το θεωρώ αριστουργηματικό, δεν συστήνω σε κανέναν να το διαβάσει. Ειδικότερα, δεν το συστήνω σε ανθρώπους που έχουν παιδιά. Πρόκειται για το κύκνειο άσμα του Τόμας Χάρντυ, ενός πολυγραφότατου συγγραφέα, που εδώ κλείνει την καριέρα του ως πεζογράφος και στρέφεται αποκλειστικά στην ποίηση. Το βιβλίο αυτό εκφράζει την απόλυτη απογοήτευση του Χάρντυ από την ζωή, την κούρασή του από τις απανωτές αδικίες που βλέπει να συμβαίνουν στον ίδιο και τους γύρω του. Το βιβλίο αυτό είναι πιο τραγικό από κάθε αρχαία τραγωδία και ως εκ τούτου αβάσταχτο. Μπορεί να υπήρξε σημαντικό για μένα στη μεταφραστική μου σταδιοδρομία, μπορεί να συγκαταλέγεται στα καλύτερα της διεθνούς λογοτεχνίας, μπορεί να προκάλεσε σάλο στα ήθη της εποχής, αλλά εγώ δεν σας το συστήνω. Αφήστε το καλύτερα. Θα σας μαυρίσει την ψυχή.
10. Άπαντα του Παπαδιαμάντη. Αγαπημένος όλων των Ελλήνων, με τα χαριτωμένα του διηγήματα που φέρνουν στο μυαλό μας εικόνες του νησιού του, ταπεινούς ανθρώπους με μικρά και μεγάλα προβλήματα, παιδάκια που λένε τα κάλαντα, ναυτικούς που σκυλοπνίγονται για να προλάβουν να κάνουν γιορτές με την οικογένειά τους, αλλά και μια γυναίκα που γίνεται Φόνισσα για τους δικούς της λόγους. Ο Παπαδιαμάντης γνώριζε την ελληνική γλώσσα όσο κανένας άλλος και καταπιάστηκε με πολλά είδη του γραπτού λόγου, συμπεριλαμβανομένης και της μετάφρασης. Ήσυχος και μονήρης, άνθρωπος της εκκλησίας και της θρησκείας, άφησε πίσω του ένα μεγάλο έργο που αναδίδει τις πιο ωραίες, τις πιο λεπτές ελληνικές μυρωδιές.
11. Ποιήματα του Καβάφη. Εδώ ας σταθώ. Ας σταθώ λίγο περισσότερο σ’έναν ποιητή που όσα χρόνια κι αν τον διαβάζεις, δεν θα μπορέσεις ποτέ να τον απορροφήσεις ολόκληρο. Όσους στίχους κι αν μάθεις απ’έξω, όσες αναλύσεις του έργου του κι αν μελετήσεις, ο Καβάφης θα κρατάει πάντα κάτι ακόμα για την επόμενη ανάγνωση. Από τον Καβάφη δεν θα κορεσθείς ποτέ. Αυτό, νομίζω, ότι είναι το πιο έντονο χαρακτηριστικό της ποίησής του. Δεν σε βαραίνει, σου δίνει απλώς έναν υπαινιγμό για να σκεφτείς, να εμβαθύνεις, να προχωρήσεις λίγο παραπέρα. Κι επίσης σου δίνει την καλαισθησία των στίχων του, την όμορφη γλώσσα, το ιδίωμά του το αλεξανδρινό μιας εποχής που έχει παρέλθει οριστικά. Αλλά που εκείνος φρόντισε να την κρατήσει ζωντανή για μας. Πώς να τον ευχαριστήσουμε γι’αυτά που μας πρόσφερε;
12. Η θαλασσινή ωδή και άλλα ποιήματα του Άλβαρο ντε Κάμπος (Πεσσόα). Από τον έναν μεγάλο ποιητή στον άλλο. Στο παραλήρημά του ο Πορτογάλος λογοτέχνης φέρνει στην επιφάνεια όλη την υπαρξιακή του ταραχή, τις ατελείωτες μοναχικές του ώρες, τα πολλά του πρόσωπα και προσωπεία, την ανάγκη να μείνει ακίνητος χωρίς να περιπλανηθεί γιατί τα ταξίδια είναι όλα μέσα στο μυαλό του. Εκεί μέσα βρίσκονται τα μεγάλα λιμάνια και οι πειρατές πάνω στα ψηλά τους κατάρτια και οι ναύτες που λαχταράνε να βγουν στη στεριά. Το έργο αυτό ευτύχησε στην μετάφρασή του στα ελληνικά (Μαρία Παπαδήμα, εκδόσεις Εξάντας).
13. Άμλετ του Σαίξπηρ. Πώς θα μπορούσα να αφήσω απ’έξω τον Δανό πρίγκηπα που συνομιλεί με το φάντασμα του πατέρα του και με το κρανίο του Γιόρικ; Πώς θα μπορούσα ν’αφήσω απ’έξω τον Σαίξπηρ γενικώς; Ποιητικό και φιλοσοφικό το θέατρό του, σαν τους αρχαίους ημών τραγικούς, τα είπε όλα κι αυτός, δεν άφησε τίποτα για τους επιγόνους. Μας κάλυψε με τις ψυχολογικές του αναλύσεις, έκανε συμπαθή ορισμένα ιστορικά πρόσωπα κι άλλα τα στιγμάτισε ανεπανόρθωτα. Ο Άμλετ είναι για μένα το καλύτερό έργο του Σαίξπηρ, ένα ακόμα βιβλίο που μπορώ να διαβάζω εις τον αιώνα τον άπαντα, χωρίς να είμαι σίγουρη ότι έχω πάρει απ’αυτό όλα όσα μπορεί να μου δώσει.
14. Λωξάντρα της Μαρίας Ιορδανίδου. Οι χαμένες πατρίδες που τόσο καλά γνώρισα μέσα στο σπίτι μου από τις δυο μου γιαγιάδες, συμπυκνωμένες σ’ένα βιβλίο όπου εναλλάσσεται το γέλιο με τη λύπη σαν βάρκα που ανεβοκατεβαίνει ρυθμικά στα κύματα. Ό,τι έγραψε η Μαρία Ιορδανίδου (γιατί η Λωξάντρα είχε και συνέχεια), αυτή η γενναία, περιπετειώδης γυναίκα που έγινε συγγραφέας σε προβεβηκυία ηλικία, είναι για μένα θησαυρός ανεκτίμητος. Το χιούμορ της, η αποφασιστικότητά της, η ανάγκη της να προχωράει μπροστά χωρίς να κλαίει για χαμένους παραδείσους, μαζί με τις αναμνήσεις της από την Πόλη, τον Καύκασο, την Αίγυπτο και την Αθήνα, συνθέτουν γραπτά που θα άξιζε, πιστεύω, να τα διαβάσει ο καθένας.
15. Οι Περιπέτειες του Σέρλοκ Χολμς του Σερ Άρθουρ Κόναν Ντόϋλ. Πάντα απόμακρος, συγκρατημένος, φλεγματικός, τελειομανής και…τέλειος, ο Σέρλοκ Χολμς με εκνεύριζε και με γοήτευε μαζί. Με εκνεύριζε γιατί είχε μεγάλη ιδέα για τον εαυτό του και απόλυτη εμπιστοσύνη στις ικανότητές του και με γοήτευε γιατί αποδεικνυόταν ότι ποτέ δεν έπεφτε έξω. Μαζί με τον πιστό του σύντροφο, Δόκτορα Γουάτσον, έλυνε πολύπλοκα προβλήματα βασιζόμενος σε λεπτομέρειες που άλλοι στη θέση του θα είχαν σίγουρα παραβλέψει. Δεκάδες περιπετειώδεις ιστορίες (Η ένωση των κοκκινομάλληδων, Το σκυλί των Μπάσκερβιλ) με την ζωηρή φαντασία του συγγραφέα και το μοναδικό ύφος γραφής του να πρωταγωνιστούν.
16. Αναζητώντας τον χαμένο χρόνο του Μαρσέλ Προυστ. Άφησα για το τέλος τον μεγάλο έρωτα της ώριμης ηλικίας μου. Τον Μαρσέλ Προυστ με τα επτά βιβλία που απαρτίζουν το αριστούργημα À la recherche du temps perdu. Αυτή η γλώσσα, αυτή η λογοτεχνία, αυτό το κέντημα, ένα σύμπαν ολόκληρο από τις αναμνήσεις της παιδικής ηλικίας, αυτό το κατόρθωμα με μαγνητίζει και με μαγεύει. Κάθε Σαββατοκύριακο αποσύρομαι από την "βουή και την αντάρα", από "τες πολλές κινήσεις κι ομιλίες" του έξω κόσμου, αγκαλιά με τον Προυστ, με τα λόγια του Προυστ, με τις παρατηρήσεις του, τις ιδέες, τις γνώσεις του περί πολιτικής, τέχνης και πολλών άλλων θεμάτων. Ο Προυστ χρειάζεται χρόνο για να τον αγαπήσεις, να τον καταλάβεις, να τον παρακολουθήσεις. Αλλά ο χρόνος κοντά του δεν πάει ποτέ χαμένος...
Κείμενο: Λητώ Σεϊζάνη