Πριν από 2300 χρόνια περίπου, ο μαθητής και διάδοχος του Αριστοτέλη στο Λύκειο, Θεόφραστος εκ Λέσβου, ασχολήθηκε με τη φυσική, την φιλοσοφία και την ηθική.

Το σημαντικότερο έργο του είναι οι Χαρακτήρες που διακρίνονται για την λεπτότητα της παρατήρησης, τις πνευματώδεις περιγραφές τους και την ανεπτυγμένη αίσθηση του γελοίου. Ανάγλυφα ξεπηδούν μπροστά στα μάτια του αναγνώστη τα κυριότερα ελαττώματα που δεν μπορούν να κρυφτούν από τον προσεκτικό μελετητή της ανθρώπινης φύσης.

Με τα όσα ξέρουμε σήμερα θα ονομάζαμε τον Θεόφραστο ψυχαναλυτή. Ακόμα εξακολουθούμε να τον θαυμάζουμε για το χιούμορ του που παραμένει ζωντανό δια μέσου των αιώνων. 30 χαρακτήρες περιγράφει ο Θεόφραστος που με το έργο του αυτό αναπτύσσει και συμπληρώνει την Ποιητική του Αριστοτέλη. Στην σύνθεση των Χαρακτήρων ακολουθεί πάντα την ίδια μέθοδο. Αρχικά δίνει τον θεωρητικό ορισμό του ελαττώματος και μετά με συγκεκριμένα παραδείγματα περιγράφει το πρόσωπο που έχει αυτό το ελάττωμα.

Ό,τι ενοχλούσε τους ανθρώπους πριν 2300 χρόνια, τους ενοχλεί και σήμερα. Ο φλύαρος, ο φιλάργυρος, ο κόλακας, ο πονηρός, ο φιλάρεσκος. Υπάρχει επίσης ο αδολέσχης, δηλαδή αυτός που έχει τη μανία να λέει πολλά και απερίσκεπτα. Πόσους τέτοιους αμετροεπείς δεν γνωρίζουμε κι εμείς στις μέρες μας; Ανθρώπους που νομίζουν ότι τα ξέρουν όλα ή που η γνώμη τους, κατά τους ίδιους, μετράει περισσότερο απ’όλων των άλλων;  Ανθρώπους αδιάκριτους και χωρίς ταπεινότητα.

Αυτό, όμως, που έχει ιδιαίτερο ενδιαφέρον στο έργο του Θεοφράστου είναι ότι εισάγει τον αναγνώστη στην ζωή και την καθημερινότητα των αρχαίων Ελλήνων και ειδικότερα των Αθηναίων του 4ου αιώνος προ Χριστού. Βρίσκουμε εδώ πραγματολογικά στοιχεία που μαζί με τις ερμηνευτικές σημειώσεις του επιμελητή μας βοηθούν να μεταφερθούμε στο παρελθόν και να το ζήσουμε σαν να ήμασταν κι εμείς παρόντες.

Ας πάρουμε μια γεύση από το κείμενο που υπάρχει στο διαδίκτυο μαζί με την πολύ καλή επιμέλεια, μετάφραση και τα σχόλια του Εμμανουήλ Δαυίδ (Βιβλιοπωλείον της Εστίας, 1940).

Ας δούμε τον Υπερήφανο, όπως τον αναλύει πολλούς αιώνες πριν την ψυχανάλυση, ο Θεόφραστος:

Ὑπερηφανία εἶναι τὸ νὰ καταφρονῇ κανεὶς ὅλους ἐκτὸς τοῦ ἑαυτοῦ του. Ἰδοὺ δὲ τί λογῆς ἄνθρωπος εἶναι ὁ ὑπερήφανος*. Εἰς ἐκεῖνον ποὺ βιάζεται νὰ τοῦ ὁμιλήσῃ λέγει ὅτι θὰ τὸν δεχθῇ μετὰ τὸ δεῖπνον κατὰ τὴν ὥραν τοῦ περιπάτου.— Ἂν κάμῃ εὐεργεσίαν, τὴν ἐνθυμεῖται πάντοτε.— Εἰς ἐκείνους ποὺ τὸν διώρισαν διαιτητὴν ἐκφέρει τὴν κρίσιν εἰς τὸν δρόμον** ἐνῷ περιπατεῖ.— Ἂν χειροτονηθῇ ἄρχων***, δὲν δέχεται τὴν ἀρχὴν καὶ ὁρκἰζεται ὅτι δὲν ἔχει καιρόν.—Δὲν καταδέχεται νὰ ἐπισκεφθῇ κανένα αὐτὸς πρῶτος.— Εἶναι ἱκανὸς νὰ εἶπῃ εἰς ἐκείνους ποὺ πωλοῦν κάτι εἰς αὐτὸν ἢ μισθώνουν ἀπὸ αὐτὸν νὰ ἔλθουν (νὰ πληρωθοῦν ἢ νὰ πληρώσουν) τὰ ἐξημερώματα. — Εἰς τὸν δρόμον δέν ὁμιλεῖ εἰς ὅσους (γνωρίμους) συναντᾷ ἀλλὰ προχωρεῖ μὲ τὸ κεφάλι πρὸς τὰ κάτω ἢ πρὸς τὰ ἐπάνω κατὰ τὴν διάθεσιν ποὺ ἔχει.—Ὅταν καλῇ εἰς δεῖπνον τοὺς φίλους του, αὐτὸς δὲν συντρώγει ἀλλὰ ἀναθέτει εἰς κάποιον ὑπὸ τὰς διαταγάς του νὰ φροντίσῃ περὶ αὐτῶν—-Δὲν κάμνει ἐπίσκεψιν, ἐὰν δὲν στείλῃ προηγουμένως κάποιον νὰ τὸ προαναγγείλῃ. —Δὲν ἐπιτρέπει νὰ εἰσέλθη κανεὶς εἰς τὸ σπίτι του οὔτε ὅταν ἀλείφῃ τὰ μαλλιά του μὲ λάδι οὔτε ὅταν λούεται οὔτε ὅταν τρώγῃ.— Ὅταν κανονίζῃ λογαριασμοὺς μὲ κάποιον, διατάσσει τὸν ὑπάλληλόν του νὰ ἀριθμήσῃ μὲ τὰς ψήφους καὶ ἀφοῦ κάμῃ τὸ ἄθροισμα νὰ τὸ καταχωρίσῃ εἰς τὴν μερίδα του.— Ὅταν στέλλῃ ἐπιστολάς, δὲν γράφει τὴν φράσιν 'θὰ μοῦ κάμῃς τὴν χάριν' ἀλλὰ 'θέλω νὰ γίνῃ τοῦτο' καὶ 'σοῦ ἔχω στείλει κάποιον διά νὰ τοῦ δώσῃς νὰ μοῦ φέρῃ' καὶ 'θὰ γίνῃ ὅπως τὸ λέγω' καὶ 'νὰ τὸ κάμῃς τάχιστα'.****

Πόσους τέτοιους ανθρώπους δεν έχουμε κι εμείς στον περίγυρό μας; Φαντάζονται τον εαυτό τους πιο σημαντικό από τους άλλους, έχουν ύφος διευθυντικό και σπουδαιοφανές, θέλουν πάντα να αποτελούν το κέντρο της προσοχής και να ελέγχουν τους άλλους. Σε μια εποχή που σπανίζουν οι βασιλείς και οι ευγενείς, εκείνοι φαντάζονται τον εαυτό τους τουλάχιστον αυτοκράτορα. Υπερήφανοι ή, θα λέγαμε σήμερα, με σύμπλεγμα ανωτερότητος.

Κάτι ακόμα καταφέρνει ο Θεόφραστος με την απαρίθμηση όλων αυτών των ανθρώπινων αδυναμιών: να μας κάνει να κοιτάξουμε κι εμείς τον εαυτό μας. Έχουμε άραγε κάποια απ’αυτές τις αρνητικές ιδιότητες; Πώς μας βλέπουν οι άλλοι, για ποιά πράγματα μας κατηγορούν συχνά; Τί λέει η συνείδησή μας, έχουν δίκιο ή άδικο οι φίλοι μας όταν μας μέμφονται;

Πολλούς αιώνες αργότερα, ο Μολιέρος έγραψε πασίγνωστα θεατρικά έργα διακωμωδώντας την ανθρώπινη φύση. Ο φιλάργυρος, ο κατά φαντασίαν ασθενής, ο αρχοντοχωριάτης, ο μισάνθρωπος, μπορεί να μην έζησαν στην αρχαία Αθήνα αλλά δεν διαφέρουν πολύ από τους τύπους που είχε γνωρίσει ο Θεόφραστος στην εποχή του.

Ναι, οι Χαρακτήρες είναι πάντα επίκαιροι και θα συνεχίσουν να είναι εις τον αιώνα τον άπαντα, τουλάχιστον μέχρι να αντικατασταθούμε από τα ρομπότ (που όμως κι αυτά είναι πιθανόν να φέρουν τα χαρακτηριστικά μας αφού θα έχουν προγραμματισθεί από χέρια και μυαλά ανθρώπων).

Σημειώσεις

 *Ἡ διαφορὰ ἀλαζόνος καὶ ὑπερηφάνου εἶναι ὅτι ὁ πρῶτος ἀγαπᾷ νὰ καυχᾶται διὰ μὴ ὑπάρχοντα εἰς αὐτὸν ἀγαθὰ, ἐνῷ ὁ δεύτερος αἰσθάνεται εὐχαρίστησιν νὰ καταφρονῇ τοὺς ἄλλους.

       ** Ὁ ὑπερήφανος κρίνει ὡς διαιτητὴς τὴν ὑπόθεσιν εἰς τὸν δρόμον, ἐνῷ τοῦτο ἐγίνετο συνήθως ἐντὸς ναῶν.

      *** Διὰ χειροτονίας, δηλ. ἀνατάσεως τῆς χειρός, ἐξελέγοντο οἱ ἄρχοντες ποὺ ἔπρεπε νὰ ἔχουν εἰδικότητα, ὡς οἱ στρατιωτικοὶ, οἱ οἰκονομικοὶ κ.λ. οἱ δὲ λοιποὶ διὰ κλήρου.

       **** Τὸ τέλος τοῦ χαρακτῆρος τούτου ἔχει μιμηθῆ καὶ ὁ Ἀρίστων εἰς τὴν περιγραφὴν τοῦ αὐθάδους “καὶ γράφων ἐπιστολὴν τὸ χαίρειν μὴ προσγράψας μηδ' ἐρρῶσθαι τελευταῖον” (Philod. περὶ κακιῶν lib. X p. 9)

Διαβάστε το έργο του Θεόφραστου εδώ