Ως γνωστόν μια ουσία, ανάλογα με την δόση χορήγησης της, μετατρέπεται από φάρμακο σε φαρμάκι και το αντίστροφο. Η πρώτη χημειοθεραπεία για την αντιμετώπιση του καρκίνου βασίσθηκε σε εργαστηριακή έρευνα για τα χημικά όπλα, ειδικότερα για τα αέρια μουστάρδας. Παράλληλα ένα τραγικό δυστύχημα στα πεδία του πολέμου έδωσε την δυνατότητα σε ένα φωτισμένο γιατρό να μελετήσει τις επιπτώσεις των ουσιών αυτών στον ανθρώπινο οργανισμό.

Χημικά όπλα

Η ανθρωπότητα έχει επιδείξει αξιοθαύμαστη εφευρετικότητα στις μεθόδους αλληλοεξόντωσής της, με τα χημικά όπλα να αποτελούν μια ξεχωριστή κατηγορία, που χρησιμοποιήθηκε εκτεταμένα για πρώτη φορά στον 1ο ΠΠ, και από τα δυο αντιμαχόμενα στρατόπεδα.Οι χημικές βιβλιοθήκες περιέχουν εκατοντάδες τοξικές ουσίες , αλλά ως χημικό όπλο ορίζεται μια τοξική χημική ουσία (αλλά και τα όργανα διασποράς της) που χρησιμοποιείται εκ προθέσεως για να προκαλέσει τον θάνατο ή βλάβη.

Βρεττανοί στρατιώτες κατά τον 1 ο ΠΠ, τυφλωμένοι από δακρυγόνο χημικό όπλο, και αναγκασμένοι να κινούνται σε σειρά κρατώντας ο καθένας τον μπροστινό του. Μέχρι το τέλος του 1ου ΠΠ είχαν υποστεί βλάβες από χημικά όπλα περίπου 1,3 εκ άνθρωποι, μεταξύ των οποίων περί τις 100.000 πέθαναν, κυρίως από την έκθεση σε φωσγένιο, αλλά και αέριο χλώριο και αέριο μουστάρδας.

Το 1925 η Κοινωνία των Εθνών με την Συνθήκη της Γενεύης απαγόρευσε στα κράτη – μέλη την χρήση χημικών και βιολογικών όπλων αλλά όχι την ανάπτυξη, παραγωγή και αποθήκευσή τους. ‘Έτσι συνεχίστηκε η έρευνα και παραγωγή χημικών όπλων και των αντιδότων τους, και η συσσώρευσή τους σε αποθήκες, για παν ενδεχόμενο.

Μια εργαστηριακή έρευνα για χημικά όπλα οδήγησε στην πρώτη κλινική απόπειρα αντιμετώπισης του καρκίνου με φαρμακευτική αγωγή.

Οι έρευνες για πολεμικούς σκοπούς, απόρρητες για λόγους εθνικής ασφάλειας, εντάθηκαν κατά την διάρκεια του 2ου ΠΠ. Όπως έγινε γνωστό μετά το τέλος του πολέμου, το Παν/μιο του Γέιλ είχε αναλάβει με συμβόλαιο για λογαριασμό του κράτους, την μελέτη χημικών όπλων και των αντιδότων τους. Μια από τις επιστημονικές ομάδες του Γέιλ, ασχολείτο με τα αέρια μουστάρδας, μια κατηγορία ενώσεων που πήρε το όνομα της από την οσμή της αρχικής ένωσης που χρησιμοποιήθηκε πρώτα από τους Γερμανούς στον 1ο ΠΠ. Η παρατήρηση ότι η έκθεση μικρών ζώων σε αέρια μουστάρδας προκαλούσε καταστροφή των λευκών αιμοσφαιρίων, τους ώθησε να δοκιμάσουν την θεραπεία καρκινικών όγκων, αρχικά σε ζωάκια και, μετά τα πρώτα ενθαρρυντικά αποτελέσματα, και σε ασθενείς τελικού σταδίου. Οι πρώτες αυτές δοκιμές θεραπείας του καρκίνου με αέρια μουστάρδας θεωρείται ως η απαρχή της χημειοθεραπείας, της αντιμετώπισης δηλαδή του καρκίνου με φαρμακευτική αγωγή, και όχι μόνο χειρουργικά ή/και με ακτινοβόληση.

Να σημειωθεί ότι μέχρι την δεκαετία του '40 η χρήση φαρμάκων, πλην αναλγητικών, σε καρκινοπαθείς θεωρείτο από τους περισσότερους γιατρούς σχεδόν τσαρλατανισμός!

Αφίσες του 2ου ΠΠ για την εκπαίδευση των Αμερικανών στρατιωτών στην αναγνώριση χημικών αερίων από την οσμή τους. Ευτυχώς, κατά τον 2ο ΠΠ δεν χρησιμοποιήθηκαν χημικά όπλα στα πεδία των μαχών της Ευρώπης, ούτε καν από τους Ναζί (που όμως δεν είχαν κανένα ενδοιασμό να δολοφονήσουν εκατομμύρια ανθρώπων στους θαλάμους αερίων)!

Ένα τραγικό πολεμικό συμβάν αφορμή για ιατρικές μελέτες στα πεδία των μαχών.

Βομβαρδισμός του Συμμαχικού στόλου στο Bari της Ιταλίας.

Παράλληλα την ίδια περίοδο, στην άλλη πλευρά του Ατλαντικού, ένα περιστατικό που άργησε πολύ να γίνει γνωστό, θεωρείται σήμερα ότι συνέβαλε σημαντικά στην χημειοθεραπευτική αντιμετώπιση του καρκίνου. Στις 2 Δεκεμβρίου του 1943, οι γερμανικές δυνάμεις βομβάρδισαν τον συμμαχικό στόλο στο λιμάνι του Μπάρι στην Ιταλία. Η επίθεση αυτή που ονομάστηκε ένα «Μικρό Περλ Χάρμπορ», είχε καταστροφικές συνέπειες σε ανθρώπινες ζωές, στον στόλο και τα εφόδια των συμμαχικών δυνάμεων και τις επόμενες μέρες εξελίχθηκε και σε ιατρική κρίση καθώς οι νοσηλευόμενοι στα νοσοκομεία, άρχισαν να παρουσιάζουν διάφορα συμπτώματα, και να πεθαίνουν υπό αδιευκρίνιστες συνθήκες.

Στο Μπάρι εκλήθη για βοήθεια ένας Αμερικανός στρατιωτικός γιατρός ειδικευμένος στο χημικό πόλεμο. Ο 27χρονος τότε Stewart Francis Alexander, σύντομα πείσθηκε ότι επρόκειτο περί αερίου μουστάρδας. Παρατήρησε επίσης ότι η τοξικότητα αυτής της μορφής είχε πλήξει κυρίως εκείνους τους ναύτες που το βράδυ της επίθεσης είχαν πέσει από τα φλεγόμενα πλοία για να γλυτώσουν, στα νερά του λιμανιού. Πράγματι, η καταστροφή του συμμαχικού στόλου από τον γερμανικό βομβαρδισμό είχε σαν αποτέλεσμα την τοξική διαρροή στο λιμάνι από ένα Αμερικανικό πλοίο που μετέφερε βόμβα αερίου μουστάρδας.

Η πληροφορία κρατήθηκε απόρρητη από τους Συμμάχους για τον φόβο αντιποίνων από τους Γερμανούς και έγινε γνωστή πολύ μετά την λήξη του πολέμου. Ωστόσο οι άτυχοι εκείνοι ναύτες, μη έχοντας επείγοντα συμπτώματα το βράδυ της επίθεσης, όταν έφθασαν στα νοσοκομεία όπου συνέρρεαν εκατοντάδες θύματα του βομβαρδισμού, τους προσφέρθηκαν μόνο κουβέρτες να σκεπαστούν πάνω από τα βρεγμένα τους ρούχα, και ζεστό τσάι. Εμποτίσθηκαν έτσι όλο το βράδυ με την τοξική ουσία αναμιγμένη με τα λάδια που επίσης είχαν διαρρεύσει στο λιμάνι, και τα συμπτώματα της διαδερμικής δηλητηρίασης άρχισαν να εμφανίζονται αργότερα.

Stewart Francis Alexander (1914 – 1991)

Παρά την άρνηση των Συμμαχικών αρχών να επιβεβαιώσουν την διαρροή της τοξικής ουσίας στο λιμάνι, ο Alexander, εμπιστευόμενος την επιστημονική του διάγνωση, είδε την καταστροφή και ως ευκαιρία να μελετήσει τις επιπτώσεις στον ανθρώπινο οργανισμό. Παράλληλα με την θεραπεία των ασθενών, συνέλλεγε σχολαστικά στοιχεία από εξετάσεις, ακόμη και νεκροψίες. Έτσι παρατήρησε και την καταστροφή των λευκών αιμοσφαιρίων των ασθενών του, την επιβεβαίωσε με πειράματα σε πειραματόζωα και, όπως οι επιστήμονες του Γέιλ, διέβλεψε τις πιθανή χρήση των αερίων μουστάρδας σε μορφές καρκίνου, όπως η λευχαιμία, μια ασθένεια που προκαλεί ανεξέλεγκτη αύξηση των λευκών αιμοσφαιρίων.

Ο Αlexander υπέβαλλε την πρώτη του έκθεση τον Δεκέμβριο του 1943. Η έκθεση αυτή ήταν σημαντική γιατί ενώ οι ακαδημαϊκοί ερευνητές πειραματίζονταν με μικρές δόσεις για να πετύχουν αποτελεσματική θεραπευτική δράση με ανεκτές τοξικές παρενέργειες, ο Alexander συνέλεξε στοιχεία υπό συνθήκες μεγάλων, συχνά θανατηφόρων δόσεων έκθεσης του ανθρώπινου οργανισμού.
Η έκθεση του Alexander εκτιμήθηκε ιδιαίτερα από τον Cornelius Rhoads, τότε Διευθυντή της Υπηρεσίας Χημικών Όπλων των ΗΠΑ, ο οποίος μετά τον πόλεμο διηύθυνε το Memorial Sloan-Kettering Cancer Center και συντόνισε τις έρευνες για την χρήση των αερίων μουστάρδας, αλλά και άλλων ουσιών, στην φαρμακευτική θεραπεία του καρκίνου.

Για την ιστορία, το 1949 ο FDA (Αμερικανικός Οργανισμός Τροφίμων και Φαρμάκων ) ενέκρινε το πρώτο χημειοθεραπευτικό φάρμακο, μια ουσία που ανήκει στην κατηγορία των αερίων μουστάρδας, για την θεραπεία αιματολογικών καρκίνων.

Κείμενο: Μερόπη Σανοπούλου