Oνομάζεται «τριγωνικό εμπόριο». Άνθησε μεταξύ 16ου και 19ου αιώνα και περιγράφει την εμπορία αγαθών, γνώσεων και σκλάβων ανάμεσα σε  τρείς ηπείρους. Μεταξύ άλλων, οι ιστορικοί μελετούν σήμερα και τη σχέση της επιστημονικής έρευνας της περιόδου αυτής με την δουλεμπορία.

Στο «τριγωνικό εμπόριο» συμμετείχαν όλα τα μεγάλα αποικιοκρατικά έθνη της Ευρώπης, Ισπανοί, Πορτογάλοι, Βρεττανοί, Γάλλοι, Ολλανδοί. Πλοία μεγάλων εταιριών μετέφεραν αγαθά, όπως υφάσματα αλκοόλ και όπλα, στην δυτική Αφρική όπου τα αντάλλασσαν με Αφρικανούς σκλάβους. Εν συνεχεία, τα «ανθρώπινα αγαθά» μεταφέρονταν, υπό βάρβαρες και συχνά μοιραίες για την ζωή τους συνθήκες, στις Δυτικές Ινδίες και την Αμερικανική ήπειρο, όπου και χρησιμοποιούνταν μαζί με τους αυτόχθονες κατοίκους κυρίως στις φυτείες καπνού, ζάχαρης κλπ. Το τρίγωνο έκλεινε με την μεταφορά των προϊόντων καλλιέργειας και άλλων αγαθών πίσω στην Ευρώπη.

 (Διάγραμμα πλοίου μεταφοράς σκλάβων που απεικονίζει το στοίβαγμα των ανθρώπων ώστε να επιτευχθεί η μέγιστη χωρητικότητα κατά το υπερατλαντικό ταξίδι. Κατά την διάρκεια 300 περίπου ετών υπολογίζεται ότι πολλά εκατομμύρια άνθρωποι μεταφέρθηκαν υπό αυτές τις απάνθρωπες συνθήκες από την Αφρική και έζησαν, υπό καθεστώς δουλείας, στην Αμερικανική 'Ηπειρο)

Τα πλοία αυτά έφερναν στην Ευρώπη και σπάνια φυτά όχι μόνο για εμπορική εκμετάλλευση αλλά και για να εμπλουτίσουν τις συλλογές των φυσιοδιφών. Οι συλλογές «εξωτικών» δειγμάτων φυσικής ιστορίας ήταν πολύ δημοφιλείς και κάθε ενδιαφερόμενος μπορούσε να τις επισκεφθεί από επιστημονικό ενδιαφέρον ή από περιέργεια, ονομάζονταν «cabinets of curiosity». Οι φυσιοδίφες είτε ταξίδευαν οι ίδιοι στις αποικίες είτε ανέθεταν στους πλοιάρχους και τους γιατρούς των πλοίων την συλλογή φυτών και εντόμων.

Η πρώιμη βιολογία, που βρισκόταν τότε σε περιγραφικό στάδιο, επωφελήθηκε ιδιαίτερα από  το «τριγωνικό εμπόριο». Χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας του Λονδίνου, το οποίο παρουσιάζει  στον ιστότοπό του μια εκτενή αναφορά για τις  σχέσεις μεταξύ υπερατλαντικού εμπορίου σκλάβων και φυσικής ιστορίας. Η συλλογή του Hans Sloane αποτέλεσε τον αρχικό πυρήνα του Βρεττανικού Μουσείου που εγκαινιάστηκε το 1759,ενώ αργότερα τα δείγματα φυσικής ιστορίας μεταφέρθηκαν στο κτίριο που αποτελεί σήμερα το Μουσείο Φυσικής Ιστορίας.

Ο ιατρός και φυσιοδίφης Hans Sloane (1660-1753), που για ένα μικρό διάστημα έζησε στην Τζαμαίκα, συνέλεξε  ο ίδιος περίπου 800 είδη φυτών αλλά και ζώα, όστρακα και λίθους. Τα αποξηραμένα φυτά επικόλλησε σε βοτανολόγιο ( herbarium) επτά τόμων με λεπτομερείς πληροφορίες. Αν και έζησε το μεγαλύτερο μέρος της ζωής του στο Λονδίνο, η συλλογή του αυξανόταν συνεχώς (χάρις και στην περιουσία της γυναίκας του της οποίας η οικογένεια διέθετε φυτείες στην Τζαμάικα) και έφτασε να περιλαμβάνει περίπου 120.000 δείγματα από περισσότερες από 70 χώρες σε συνολικά 265 τόμους που φυλάσσονται στο Βρετανικό Μουσείο. Προσέφερε την συλλογή του πρός 20.000 λίρες στο κράτος για την «βελτίωση, γνώση και πληροφόρηση όλων των ανθρώπων».

 
Ο Hans Sloane, εκτός από φυτά, έφερε στην Αγγλία και μια  συνταγή για ρόφημα σοκολάτας που έγινε πολύ δημοφιλής στη χώρα!

Άλλη χαρακτηριστική περίπτωση χρησιμοποίησης του υπερατλαντικού εμπορίου σκλάβων στην πρόοδο της επιστήμης είναι το έργο του Σουηδού Carl Linnaeus (1707–1778) που το μεγαλύτερο ταξίδι της ζωής του ήταν μέχρι την Λαπωνία, αλλά χάρις σε άλλους φυσιοδίφες και μαθητές του συνέλεξε δείγματα από όλο τον κόσμο.Τα δείγματα αυτά του επέτρεψαν να κατηγοριοποιήσει τον φυσικό κόσμο και να εισάγει το σύστημα διπλής λατινικής ονομασίας για τα φυτά και τα ζώα που  χρησιμοποιείται μέχρι σήμερα.

Και άλλες επιστήμες ωφελήθηκαν. Οι αστρονόμοι συνέλλεγαν παρατηρήσεις των ουρανίων σωμάτων απο τα λιμάνια που διακινείτο το εμπόριο των σκλάβων. Ακόμη και  ο Ισαάκ Νεύτων (1642-1727), εργαζόμενος στην θεωρία της βαρύτητος, συνέλλεγε μετρήσεις για τις παλίρροιες ανά τον πλανήτη για την συσχέτισή τους με το βαρυτικό πεδίο της σελήνης. Μάλιστα είναι γνωστό ότι μία σημαντική σειρά δεδομένων προήλθε από τα Γαλλικά λιμάνια εμπορίου της Μαρτινίκας.

 
 (Isaac Newton :προσωπογραφία και το εξώφυλλο της πρώτης έκδοσης του μνημειώδους έργου του « Μαθηματικές Αρχές της Φυσικής Φιλοσοφίας»)
 

Η δουλεία ήταν νόμιμη εκείνη την περίοδο. Στην Αγγλία κρίθηκε παράνομη το 1807 και μέχρι τα τέλη του 19ου αιώνα είχε καταργηθεί και στις περισσότερες Ευρωπαικές χώρες, κατά συνέπεια πρέπει να είμαστε προσεκτικοί όταν κρίνουμε ιστορικά γεγονότα με βάση τις σημερινές απόψεις και αξίες. Ωστόσο η δυσάρεστη σχέση πρώιμης επιστήμης και δουλεμπορίου υπάρχει και οφείλουμε να αναγνωρίζουμε το τι συνέβη.

Κείμενο: Μερόπη Σανοπούλου

Φωτογραφία εξωφύλλου : Εικονογράφηση του Αγγλου Henry Smeathman (1771-1786), ο οποίος πρώτος μελέτησε τις γιγαντιαίες κατασκευές των Αφρικανικών τερμιτών στην Σιέρρα Λεόνε.

Πηγές και φωτογραφίες από :

Natural History Museum.“Slavery and the natural world”.https://www.nhm.ac.uk/discover/slavery-and-the-natural-world.html

Kean, Sam. “Historians expose early scientists’ debt to the slave trade” https://www.sciencemag.org/news/2019/04/historians-expose-early-scientists-debt-slave-trade

Reville, William “Did early scientists owe a debt to the slave trade?” https://www.irishtimes.com/news/science/did-early-scientists-owe-a-debt-to-the-slave-trade-1.3940432

Scientists who benefitted from the slave trade and uncredited contributions of slaveshttps://thinkafrica.net/scientists/