Η Merian ήταν μια αντισυμβατική γυναίκα, που εκτός από θαρραλέα εξερευνήτρια του Νέου Κόσμου, πέτυχε μια ανεξάρτητη και καταξιωμένη καριέρα, ως εντομολόγος και βοτανολόγος, ως καλλιτέχνις αλλά και ως επιχειρηματίας!

Σήμερα, στον δυτικό κόσμο τουλάχιστον, δεν αποτελεί εξαίρεση μια γυναίκα που σταδιοδρομεί με επιτυχία, ταξιδεύει μόνη της από την μια ήπειρο στην άλλη, ενώ παράλληλα παντρεύεται, αποκτά παιδιά και χωρίζει. Όμως μια τέτοια γυναίκα τον 17ο αιώνα; Δεν είναι άξια αναγνώρισης και θαυμασμού; Γιατί μια τέτοια γυναίκα ήταν η Maria Sibylla Merian, φυσιοδίφης με σημαντική συμβολή στην εντομολογία και παράλληλα εικονογράφος με αναγνωρισμένη καλλιτεχνική αξία, μια γυναίκα που διέσχισε τον Ατλαντικό με την κόρη της για να μελετήσει τον φυσικό κόσμο.

 (Πορτραίτο της Maria Sibylla Merian (1647–1717)

 Η ζωή της στην Ευρώπη

 Η Merian γεννήθηκε και μεγάλωσε στην Γερμανία, όπου η οικογένεια της είχε έναν πολύ επιτυχημένο εκδοτικό οίκο χαρακτικών. Από μικρό παιδί ενδιαφέρθηκε για τον φυσικό κόσμο, ιδιαίτερα για τα έντομα. Για πολλά χρόνια εξέτρεφε έντομα, μελετούσε τα στάδια μεταμόρφωσης και εξέλιξής τους, κατέγραφε και εικονογραφούσε τις παρατηρήσεις της.

Στα δεκαοκτώ της χρόνια παντρεύτηκε, απέκτησε δύο κόρες και έζησε στη Γερμανία άλλα είκοσι περίπου χρόνια, εκδίδοντας παράλληλα το πρώτο επιστημονικό της έργο «Οι θαυμαστές μεταμορφώσεις των προνυμφών και η αξιοσημείωτη διατροφή τους από λουλούδια». Μετά τον θάνατο του εκδότη πατέρα της και το διαζύγιο της, μετακόμισε στην Ολλανδία μαζί με τις κόρες και την μητέρα της, αρχικά σε μια προτεσταντική κοινότητα στα βόρεια της χώρας, και μετά το θάνατο και της μητέρας της, στο Άμστερνταμ. Το Άμστερνταμ τότε ήταν κέντρο του διεθνούς εμπορίου, και έδρα της Ολλανδικής Εταιρείας των Δυτικών Ινδιών. Εκεί ήρθε σε επαφή με τις συλλογές εξωτικών ειδών και τους μελετητές τους και αποφάσισε, στα πενήντα δύο της χρόνια, να επεκτείνει τις έρευνες της στην άγρια φύση του Νέου Κόσμου.

(Η Merian ξεκίνησε την καλλιτεχνική της διαδρομή ως ζωγράφος λουλουδιών, ωστόσο δεν παρέλειπε να προσθέτει στις εικόνες και πεταλούδες ή άλλα έντομα. Τα βιβλία λουλουδιών που εξέδωσε έγιναν ιδιαίτερα δημοφιλή και προσοδοφόρα, ως οδηγοί στην τέχνη της απεικόνισης ανθέων για ακουαρέλες αλλά και για κεντήματα, δύο μορφές τέχνης δημοφιλείς στις γυναίκες της εποχής).

 Το ταξίδι στο Σουρινάμ.

Την εποχή εκείνη της αποικιοκρατίας, οι φυσιοδίφες επωφελούντο από την διακίνηση σκλάβων και αγαθών μεταξύ Ευρωπαϊκής, Αφρικανικής και Αμερικανικής Ηπείρου, για την συλλογή εξωτικών δειγμάτων εντόμων και φυτών, συχνά χωρίς να χρειάζεται να κάνουν οι ίδιοι μακρινά και επικίνδυνα ταξίδια. Όμως η Merian, δεν δίστασε να διασχίσει τον Ατλαντικό μόνη της (χωρίς δηλαδή την συνοδεία άντρα-προστάτη) έχοντας μαζί μόνο την μία της κόρη! 

Προορισμός της ήταν το Σουρινάμ, μια ολλανδική αποικία στο βορειοδυτικό τμήμα της Νοτίου Αμερικής. Οι Ολλανδοί άποικοι του Σουρινάμ σίγουρα θα έβλεπαν με δυσπιστία αυτή την γυναίκα που οργάνωνε εξορμήσεις στο εσωτερικό της χώρας, για να μελετήσει έντομα και φυτά. Σύμφωνα με την ίδια, οι συνθήκες ήταν πολύ δύσκολες, το κλίμα ζεστό και υγρό, και έπρεπε να βασίζεται σε ιθαγενείς και αφρικανούς σκλάβους για να ανοίγουν δρόμο ανάμεσα στην πυκνή και ακανθώδη βλάστηση των τροπικών δασών.

Μετά από δύο περίπου χρόνια παραμονής και εξερευνήσεων στο Σουρινάμ, η Μάριαν αρρώστησε και αναγκάστηκε να επιστρέψει στην Ολλανδία, φορτωμένη όμως κάθε λογής δείγματα του ζωικού και φυτικού βασιλείου. Τα ευρήματά της εξέδωσε με τον τίτλο «Μεταμορφώσεις των εντόμων του Σουρινάμ» που αποτελεί και το πιο γνωστό της έργο. Έκτοτε έζησε στην Ολλανδία μέχρι το θάνατό της το 1717, αλλά το έργο της συνέχισαν να εκδίδουν και προωθούν οι δύο της κόρες.

(Η Merian ήταν η πρώτη που απεικόνισε τις μεταμορφώσεις του κύκλου ζωής των εντόμων σε συνάρτηση με τα φυτά από τα οποία τρεφόντουσαν, τοποθετώντας πάνω στο φυτό διάφορα στάδια της εξέλιξης ενός εντόμου)

Έλεγχος γεννήσεων στις αποικίες.

 Ανάμεσα στα φυτά που κατέγραψε η Merian στο Σουρινάμ ήταν και ένα λουλούδι με ζωηρά χρώματα (το ονόμασε flos pavonis, δηλ.το λουλούδι του παγωνιού) το οποίο είχε αμβλωτικές ιδιότητες. Η χρήση διαφόρων βοτάνων για την πρόκληση αποβολής σε εγκύους ήταν βέβαια διαδεδομένη και στην Ευρώπη. Ωστόσο, οι λόγοι που κατέφευγαν οι ιθαγενείς Ινδιάνες και οι Αφρικανές των αποικιών στη χρήση των φυτών αυτών είναι πολύ αποκαλυπτικοί για το πως βίωναν την δουλεία οι γυναίκες αυτές.

Στο βιβλίο της για το Σουρινάμ, η Merian γράφει «Οι Ινδιάνες, που κακομεταχειρίζονται οι Ολλανδοί αφέντες τους, χρησιμοποιούν τους σπόρους [του φυτού αυτού] για να αποβάλουν τα παιδιά τους, έτσι ώστε να μην γίνουν σκλάβοι σαν τις ίδιες. Στην πραγματικότητα καμιά φορά αφαιρούν οι ίδιες την ζωή τους επειδή τις μεταχειρίζονται τόσο άσχημα, και γιατί πιστεύουν ότι θα ξαναγεννηθούν, ελεύθερες να ζήσουν στην δική τους πατρίδα. Αυτά μου τα είπαν οι ίδιες».

(Εκτός από φυτά και έντομα , η Merian απεικόνισε με ρεαλιστικό τρόπο, και άλλα είδη που συνάντησε στο Σουρινάμ)

Η καλλιτεχνική και εμπορική αξία του έργου της.

 Η Merian συνδύασε το ενδιαφέρον της για την εντομολογία με τις ζωγραφικές της ικανότητες δημιουργώντας εκδόσεις με καλλιτεχνική αλλά και εμπορική αξία. Τα αρχικά σκίτσα των εντόμων αλλά και των φυτών που μελετούσε, τα μετέτρεπε σε λεπτομερείς και περίτεχνες συνθέσεις με ζωηρά χρώματα πάνω σε ένα είδος περγαμηνής (vellum), και οι υδατογραφίες αυτές χρησιμοποιούντο για την χαρακτική έκδοση των βιβλίων της.

Τα βιβλία της ήταν ιδιαίτερα δημοφιλή τόσο για την καλλιτεχνική τους αξία όσο και για το γεγονός ότι παρουσίαζαν τα έντομα σε ένα νατουραλιστικό περιβάλλον. Όπως είχε πει και η ίδια : "Τα βιβλία μου απευθύνονται στους εραστές των εντόμων αλλά και σε αυτούς της τέχνης". Ειδικότερα οι πρωτότυπες υδατογραφίες αποτελούσαν πολυτελείς, και ακριβές, εκδόσεις για συλλέκτες, μεταξύ των οποίων και ο ιδρυτής του Βρετανικού Μουσείου, Sir Hans Sloane, που αγόρασε δύο τόμους των υδατογραφιών της για την συλλογή του, με σημαντικό αντίτιμο που εκτιμάται με σημερινά δεδομένα περίπου σε στις 50.000 λίρες!

Κείμενο: Μερόπη Σανοπούλου